Erkaklar liboslari haqida

XIX asrda Xorazmga sayoxat kilgan  Evropa sayyoxlarining yozib koldirgan manbaalarida erkaklar kiyimlari xakida ma’lumotlar xam uchraydi. XIX asrning 70 chi yillariga kelib bu erga kelgan olimlar va maxalliy ukimishli kishilar tamonidan Xorazm milliy madaniyati etnografiyasi va kiyim kechaklari tarixi urganilib shu xakda xujjatlar, buyumlar tuplana boshlagan. Milliy kiymlar urganilar ekan, uning tikilish uslubining oddiyligi, milliyligi, tikilgan kiymning ranglari, bichimlari xakida malumotlar tuplangan.

         Kiymlar odatda maxalliy dasgoxlarda tukilgan gazlamalardan tikilgan. Ichki va ustki kiymlar uchun xar xil matolar tukilgan, paxtadan tukilgan buz, olacha (oddiy va murakkab), ok va kuk matolardan kuylak va ishtonlar tikilgan. Paxta va yarim ipakdan kuk, kizil rangli, tuk kuk rangli olachalardan kundalik erkaklar kiyim kechaklari, tun va chaponlar tikilgan. Kizil yoki yashil rangli ipak matodan bayramona va tuylarda kiyiladigan kuylak va ishtonlar tikilgan.

         Tuya yungidan tayyorlangan matodan chakman, kuy yungidan tayyorlangan kuk va kul rang matolardan erkaklar ustki kiyimlar tikilgan. Kiyim kechaklar milliy matolardan tashkari savdo sotik munosabatlari orkali keltirilgan  gazlama va matolardan xam tikilgan.

         Erkaklar liboslari majmuasiga kuyidagilar kiradi: tanaga kiyiladigan ichki kuylak va ishton, kuylak ustidan chapon, boshga taxya va chugurma, belga belbog, oyokka charmdan tayyorlangan maxsi, kavush, chorik, poytava, jurab (paypok).

         Tikilgan kiyimlar odatda odamning kaddi komatiga karab ulchanib olingan. Bichikchilarning asosiy ulchov birligi karich bulib, ung kulning bosh barmoki va kichala barmoki yoki urta barmogi xisoblangan. Bichikchilar shu usulda kuylak yoki tun ulchovini elkisidan karichlab olishgan. Bu kenglik ulchovi, uzunlik ulchovi esa engsadagi umrtka pagonadan pastga karab karich urushgan. Bichikchilarning Yana bir ulchov birligi bosh barmokdan bulak turt marmok, uch barmok ishlatilgan. Elka kengligi kup xollarda ikki karish (40 – 45 sm.), tunning uzunligi odam buyiga karab, eng uzunligi uch karich, kultik oraligi bir karich turt barmok, engning ichki kengligi turt barmokning ochik xoldagi ulchami xisoblangan (bir sari).

–– Kuylak (guynak): uzunligi songacha tushgan, kup xollarda etaklari tikilmagan, ikki yonboshi kesik bulgan, englari uzun va keng bulib, yokasi kayik yoka deb nomlangan. Ayrim kuylaklarda yoka gavdaning ung tamonidan eniga karab kesik bulgan, bu yokaga chek yoka deyilgan.

         XX asr boshlariga kelib tik yokali va manjetli kuylaklar kiyish udumga kirib keldi. Tik yokalarni «uris» yoka deb aytilgan. Yoshi utgan erkaklar kish va bayram kunlari yupka chit kuylak ustidan paxta kuyib astarlangan ipak yoki olacha matodan tikilgan yotik yokali kuylak kiyishgan.

         Erkaklar beldan pastiga ishton kiyishgan. Ishton 2 turda bulgan: ichki – dizdan ishton, ustki – cholvur deb yuritilgan. Ishtonning yukori kismi kayrilib tikilib, ichidan ip utirilgan va belga boglab kuyilgan. Ishtonlar odatta ok buz yoki chitdan tikilgan, cholvur kalin tukilgan paxta mato yoki baxmaldan tikilib, kish kunlari uzok safarga chikkanda kiyilgan. Kimmat baxo matolardan tikilgan cholvurlar asosan boy oiladan chikkan erkaklar kiyishgan. Ba’zi xollarda chavandozlar va shikorga (ovga) chikkan ovchilar kalin jun muynadan tayyorlangan matolardan tikilgan cholvurlar kiyishgan.

         Erkaklarning ustki kiymlari uz xususiyatiga kura issik va engil turlarga bulingan. Issik kiymlarga dun, chapon va pustin, engil kiyimlarga paxtasiz ostarlangan dun va kamzullar kirgan. Xorazm dunlari bichilish va tikilishiga karab juda keng bulmagan, englari uzun bulib kul barmoklariga tushib turgan. Odatda dunlar yokasiz bulgan, ostari (astar, ichki tamon) ok chit yoki buz bilan ostarlangan. Issik va engil chapon, dunlar paxta va milliy ipak matolardan tikilgan. Matolarning ranglari kizil – jigar, kuyik yashil, kuyik kuk ranglarda bulib paxtadan tukilgan olacha matolar «Muratosh» bilan muralanib yaltirok xolga keltirilgan. Xorazm va boshka regionlarda bu dunlar «Xiva dun» deb nom taratgan. XIX asr oxiriga kelib dun, chopon, pustindan tashkari ust kiymlari orasiga guppi (kamzul) kiyish rasm bulib kirgan. Dun, chopon, chakmanlarning etak va cheka kismlari jiyak bilan bezatilgan. Ularning chap yon tamonining yukorirok kismida «kultik kisa» (chuntak) uchun 25 sm uzunlikda kesik kuyilib, atroflari jiyak bilan bezatilgan.

         Yukorida kursatilgan kiyim kechaklardan tashkari erkaklar kish kunlari pustin kiyib yurishgan. Pustin uzun buyli, englari uzun, yokasiz bulgan. Bir pustinni tayyorlash uchun 10 – 11 ta kuy terisi ishlatilgan, ustki kismi anor sharbati bilan ranglangan.

         Erkaklar kiym kechaklari tarkibida belbog urash aloxida axamiyatga ega bulgan. Maxalliy gazlamalardan maxsus tayyorlangan belboglar, turtburchak shaklida rumollar, turma belboglar belga urab yurish rasm bulgan. Keksa kariyalar xikoyalaridan belbog urashning uziga xos ma’no va axamiyatlarga ega bulgan. Belbog urash «xizmatga tayyor» ekanligini bildirgan. Urf odatlarga kura ustoz shigordga fotixa berib, beliga belbog boglagan, bu shogird uz kasbini mukammal urganib ishga va xizmatga tayyor ekanligini bildirgan. Belbog boglashning yana bir ramziy manolardan shuni aytish joyiz, balogat yoshidan yigitlik davriga utishda (12 – 15 yosh) ota bolasi beliga belbog boglab pichok osgan, bu umr davomida osib boglab yurish odat bulgan. Shu ondan boshlab uspirin bola yigitlik davriga utgan xisoblanadi. Endi yigit ovkat eganda, birga uxlaganda uyda erkaklar tamonda ishtirok etishi mumkin. Bu xolat kadimda maxallaga osh berib nishonlangan, shu kundan boshlab maxallada yana bir erkak borligi e’lon kilingan.

         Ba’zi xollarda kuyov bolaga kaynona tamonidan yuborilgan sarpo tarkibida belbog yuborilgan, nikox kuni tuy kechasi buni belga uralgan. Ertasi kuni «kelin kurar» dan keyin kuyov belbogni kelinga bergan va boshka foydalanmagan. Kelin bu belbogdan yopinchig yoki rumol sifatida tuy marosimlarda boshiga urab foydalangan. Chopon yoki dun ustidan boglab yuriladigan turma belbog  yigit oilali bulishga kadar tuy va marosimlarda boglab yurgan. Belbog boglashning oxirgi udumi kishi olamdan utganda belga boglab, kabrga kuygandan keyin echib olingan. Kuyidagi kiym kechaklar tarkibidagi belbog urash rasm – rusmlarini ma’lumotlari kaysidir adabiyot yoki manbalarda uchratish juda kiyin. Bu yukorida kursatib utilgan kariyalar xikoyalariga asoslangan.

         XVIII – XIX asrlarga oid manbalar urganilish davrida shuni  takidlash mumkinki, Xorazm erkaklarini belbog boglab yurishi kiyim kiyshdagi shartli rusmlardan xisoblangan.

         Xorazm erkaklari Shark mamlakatlari kabi boshga bosh kiyim kiyib yurishgan. Bosh kiyim kiyish 2 turda bulgan;

–– chugurma tagidan yumshok matodan tikilgan taxya;

–– taxya ustida, xar xil shakldagi chugurma.

Taxya uy ichida kiyilsa, kuchaga chikkanda albatta taxya ustida chugurma kiylgan. Taxya yumshok, yassi bulib, ustki kismi ayrim xollarda kashta  bilan bezalgan. Taxya ustidan kiyilgan duppini Xorazm voxasining xar joyida turlicha aytilgan (chugurma, telpak, kulokchin).

         Chugurmani butun yil davomida kiyib yurilgan, chunki chugurma yoz kunlari issik, oftob nurlaridan, kish kunlari sovukdan saklagan. Chugurma, kuzi yoki kora kul terisidan tikilgan (ok, kora, kul, sarik ranglar). Kora yungli kuy terisidan kishda kiyadigan chugurmalar, ok, sarik yungli kuy terisidan yozda kiyadigan chugurmalar tikilgan. Asosan ok rangdagi terilardan yigitlar  kiyishgan. Chugirmaning ichki kismiga (taglig) kigiz ishlatilgan. Chugurma tikishda ishlatiladigan kuzilar aloxida toza joylarda bokilgan. Shuning uchun xam ular juda chiroyli va jozibali bulgan. Kiyim kechaklar majmuasida bosh kiyim aloxida urin egallagan. Xorazmliklar uz bosh kiyimlari bilan faxrlanib yurishgan, xatto kambagal kishining bosh kiyimi eng sifatli kuzi yungidan tikilgan. Chugurma balandligi 30 – 50 sm. bulib, uziga tuk oiladan chikkan erkaklar chugurmalari baland bulgan. Bosh kiyimlar tikilishiga karab xar xil bulgan:

–– baland, yukoriga karab kengayib boradi;

–– ayrim xollarda yukoriga karab uchlanib boradi (gumbazsimon)

–– oddatdagi, katta baland dumalok shakldagi.

          Ayrim xollarda shu joyning etnik va ijtimoiy belgi urflariga kura erkaklar boshlariga salla urab yurishgan.

         Salla – tarkibiga kul rang, zangori va ok rangli, uzunligi 3 – 4 metrga etadigan chit yoki ipak mato va taxyadan iborat. Matoni taxyaga urab salla kilib yurishgan, ok rangli salla din e’tikodiga rioya kiluvchi dindorlar urab yurishgan. Sallaning uralgan matoning oxirgi kismi namoz ukiganda elkaga tushirilib kuyilgan. Bosh kiyimlar xakida suzimizni tamom etar ekanmiz, Xorazm erkaklar bosh kiiymlari uziga xos belgilari bilan boshka regionlar bosh kiyimlaridan ayrim nisbatlari, urflari, elementlari bilan fark kilishini kuzatamiz.

         Endi oyok kiyimlarga e’tiborimizni jalb kilamiz. Xorazmda kadimiy an’anaviy oyok kiyimlaridan, kundalik va ish kilishda xar tamonlama avzal chorikni kurishimiz mumkin.

Chorik – yaxlit, xom teridan tayyorlanib,  yuza kismi gir aylana kilib, charim bogich utkazilgan. Bogich bakuvvat bulishi uchun ot yoki tuya terisidan tayyorlangan. Chorik jun poytava bilan kiyilgan. Oldining uchi yukoriga kutarilgan bulib yuzasi nakshindor kilib bezatiladi. Xorazmning ayrim joylarida chorikka nisbatan zamonaviyrok, jozibalirok oyok kiyimlardan «chukay» kiyilgan.

Chukay – usti kayta ishlangan mol terisidan tikilgan, sarik yoki jigar rang berilgan. Chukayni paypok bilan kiyilgan. Uy sharoitida asosan orkasiz poyavzal kiyilgan, bu poyavzal kavush yoki kuvish deb nomlangan. Yoz kunlari kuvish oyok yalang kiyilgan. Bu oyok kiyimni maxsus «kuvish» ustalar tikishgan, kuvishlar kup xollarda jigar rangda bulgan. XIX asr oxiriga kelib kuvish urnini rezina kalishlar egallagan. Xorazmda keng rasm bulgan yana bir poyavzal turi yumshok charmdan tikilgan maxsilar xisoblangan. Maxsining kunji balandligi 30 – 35 sm bulib, «amrikon» deb nomlangan. Charimdan, laklab tayyorlangan kuvish bilan kiyilgan. Bundan tashkari «Xiva etigi» deb nom olgan, baland poshnali charimdan tikilgan etiklar kiyish rasm bulgan. Oyok kiyimlari bilan albatta poypok va poytovo urab kiyilgan. Erkaklar libosi majmuasiga «xanjarni» xam kushsak etiborga maolik buladi.  (davomi bor).