Amaliy san’at insondagi guzallikka bulgan intilishni shakillantiradi, moddiy muxitini nafislashtiradi, uni estetik boyitadi va tarbiyalaydi. Xorazm Amaliy san’ati tarixi juda kadimga borib takaladi. Buni biz madaniy merosimiz maxobatli obidalar, noyob zeb ziynatlar, xilma – xil uy – ruzgor buyumlarida kurishimiz mumkin.
Bundan 2500 yil oldin yurtimiz, ta’mal toshini kuygan xunarmand kishilarning avlodlari vakti kelib dunyoga musavvirlar, nakkoshlar va turli kasb egalariga aylanishdi. Ularning oltin kullari bilan yaratilgan asori atikalari, joxon muzeylaridan yuksak urin olgan. Biz san’at durdonasi bulgan Xiva Ichon–Kal’a yodgorliklarini tomosha kilar ekanmiz, bu obidalarning xar bir gishtida, kuli gul ustalarining ulmas ijodini kuramiz. Naksh - gul, tasvir degan ma’noni anglatadi. Kush, xayvon, usimlik, va geometrik shakllarni ma’lum tartibda takrorlanishidan xosil buladi
Nakshning uyib, zarb bilan, chizib, burttirib, tukib, gul bosish yullari keng tarkalgan. Xorazm kadimgi kal’alarida, Tuprok – kal’a devorlarida, arxeologik tarixiy topilmalarida ibodatxona, kasr, uylar devorlarida tasviriy san’at namunalari, ov tasviri, bazm jamshid, diniy rusumlar tasvirini kuramiz.
VIII asr boshlarida islom dini, oldingi madaniyatga uz ta’sirini utkazdi, islom talablariga buy sunish okibatida jonivor, parranda, odamlarni tasvirlash yukolib, urniga boshka yunalish kirib keldi.
Ustalar tabiatni, girix nakshlarni ishlarida aks ettirdilar, arab yozuvini (suls, kufiy, nasta’lik) mukammal urgandilar, ish namunalarida tasviriy san’at yukolib, urniga amaliy san’at kirib keldi.
Nakshlar borgan sayin murakkablashib bordi; ramz, timsol, duo – afsungar, tilaklarni aks ettirgan nakshlar rivojlandi.
Xar bir nakshda uziga xos ma’no bulgan va xar xil shaklda chizilgan. Misol uchun: nakshning eng kadimgi turi madoxil uch barg - yaxshi goya, yaxshi fikr, yaxshi ish degan ma’noni anglatadi. Islim, xoshiya islim, butov islim, turunj islim, bu bir biriga chirmashib ketuvchi cheksiz naksh turi boylik va farovonlik ramzini anglatadi. Yaprok, novda, tukin sochinlik baxor chogida uygonishni, anor gul – xayotdagi tukin sochinlikni anglatadi. Olma gul, toji gul, urik gul, paxta gul, lola gul nakshlari osayshtalik va umr uzokligini bildiradi, nakshlar ichida girix shakllar uchraydi. Bu naksh tarkalishi san’atning rivojlanishiga yangi imkoniyatlar yaratdi. Girix – chigal, degan ma’noni anglatadi. Turt burchak, uch burchak, aylana va boshka chiziklardan tashkil topadi;
Uchburchak – mustakillik,
Turtburchak – dunening turt tomoni,
Eyik turtburchak – ishonch,
Romb – ona er, serfarzandlik,
Aylana – olam, baxt, odamlarni yovuz niyatdan kaytarish ramzi,
Yarim aylana – baxt saodat,
Kuesh, bulut – goliblik ramzlarini bildiradi.
Ustalar, nakshlar ustida puxta fikr yuritgan va negizida ma’lum ramziy ma’no singdirgan.
IX – X asrlarda san’atning ganch, yogoch uymakorligi rivojlandi. Buni biz Ichon kal’a xududiga joylashgan X asrga ta’lukli Juma masjit edgorligida kurishimiz mumkin.
XIV – XV asrlarga kelib koshinpazlik rivojlandi. Kurilgan binolar koshin bilan bezatildi. Xivadagi Sayid Alovuddin makbarasi, uning zamondoshlari Najmiddin Kubro makbarasi, Samarkanddagi Shoxi – Zinda majmuasidagi koshinlar uzining noyobligi bilan ajralib turadi. Bu koshinlar burttirma usulida ishlangan.
XVI asrda vujudga kelayotgan Xiva xonligida shaxar atrofiga xunarmand, san’atkor musavvirlar yigila boshladi.
Arabxon madrasasi va machiti, Shergozixon madrasasi kurildi. Arabxon machitidan saklanib kolgan ustun va ship amaliy san’at bulimi yogoch uymakorligi ekspozitsiyasidan aloxida urin olgan.
XVIII – XIX asrlarda Ichon – kal’a xududida Muxammad Aminxon madrasasi va minorasi kad kutardi. Obidalarda - ustalarining eng yorkin ijod namunalari saklanib kolgan. Bu erda yogoch, ganch, mis uymakorligi, koshinpazlik san’at durdonalarini kuramiz.
Xalkimiz ikki ming yil davomida amaliy san’atining ajoyib namunalarini yaratdi, bu ustalarning avlodlari, shogirdlari bobolar kasbini e’zozlab kelishmokda.
Odilbek Ibragimov. Xiva Ichan-Kal’a muzey kurikxonasi amaliy san’at bulim mudiri.
Xorazm amaliy san’ati muzeyi kurgazmasi.
Paxlavon Maxmud makbarasi ichki kurinishi. (XIX asr).
Paxlavon Maxmud makbarasi (XIV asr)
Xiva Ichan-Kal’a muzey kurikxonasidagi jomey masjidi. (X asr yodgorligi)
Xorazm amaliy san’ati
Amaliy san’at insondagi guzallikka bulgan intilishni shakillantiradi, moddiy muxitini nafislashtiradi, uni estetik boyitadi va tarbiyalaydi. Xorazm Amaliy san’ati tarixi juda kadimga borib takaladi. Buni biz madaniy merosimiz maxobatli obidalar, noyob zeb ziynatlar, xilma – xil uy – ruzgor buyumlarida kurishimiz mumkin.
Bundan 2500 yil oldin yurtimiz, ta’mal toshini kuygan xunarmand kishilarning avlodlari vakti kelib dunyoga musavvirlar, nakkoshlar va turli kasb egalariga aylanishdi. Ularning oltin kullari bilan yaratilgan asori atikalari, joxon muzeylaridan yuksak urin olgan. Biz san’at durdonasi bulgan Xiva Ichon–Kal’a yodgorliklarini tomosha kilar ekanmiz, bu obidalarning xar bir gishtida, kuli gul ustalarining ulmas ijodini kuramiz. Naksh - gul, tasvir degan ma’noni anglatadi. Kush, xayvon, usimlik, va geometrik shakllarni ma’lum tartibda takrorlanishidan xosil buladi
Nakshning uyib, zarb bilan, chizib, burttirib, tukib, gul bosish yullari keng tarkalgan. Xorazm kadimgi kal’alarida, Tuprok – kal’a devorlarida, arxeologik tarixiy topilmalarida ibodatxona, kasr, uylar devorlarida tasviriy san’at namunalari, ov tasviri, bazm jamshid, diniy rusumlar tasvirini kuramiz.
VIII asr boshlarida islom dini, oldingi madaniyatga uz ta’sirini utkazdi, islom talablariga buy sunish okibatida jonivor, parranda, odamlarni tasvirlash yukolib, urniga boshka yunalish kirib keldi.
Ustalar tabiatni, girix nakshlarni ishlarida aks ettirdilar, arab yozuvini (suls, kufiy, nasta’lik) mukammal urgandilar, ish namunalarida tasviriy san’at yukolib, urniga amaliy san’at kirib keldi.
Nakshlar borgan sayin murakkablashib bordi; ramz, timsol, duo – afsungar, tilaklarni aks ettirgan nakshlar rivojlandi.
Xar bir nakshda uziga xos ma’no bulgan va xar xil shaklda chizilgan. Misol uchun: nakshning eng kadimgi turi madoxil uch barg - yaxshi goya, yaxshi fikr, yaxshi ish degan ma’noni anglatadi. Islim, xoshiya islim, butov islim, turunj islim, bu bir biriga chirmashib ketuvchi cheksiz naksh turi boylik va farovonlik ramzini anglatadi. Yaprok, novda, tukin sochinlik baxor chogida uygonishni, anor gul – xayotdagi tukin sochinlikni anglatadi. Olma gul, toji gul, urik gul, paxta gul, lola gul nakshlari osayshtalik va umr uzokligini bildiradi, nakshlar ichida girix shakllar uchraydi. Bu naksh tarkalishi san’atning rivojlanishiga yangi imkoniyatlar yaratdi. Girix – chigal, degan ma’noni anglatadi. Turt burchak, uch burchak, aylana va boshka chiziklardan tashkil topadi;
Uchburchak – mustakillik,
Turtburchak – dunening turt tomoni,
Eyik turtburchak – ishonch,
Romb – ona er, serfarzandlik,
Aylana – olam, baxt, odamlarni yovuz niyatdan kaytarish ramzi,
Yarim aylana – baxt saodat,
Kuesh, bulut – goliblik ramzlarini bildiradi.
Ustalar, nakshlar ustida puxta fikr yuritgan va negizida ma’lum ramziy ma’no singdirgan.
IX – X asrlarda san’atning ganch, yogoch uymakorligi rivojlandi. Buni biz Ichon kal’a xududiga joylashgan X asrga ta’lukli Juma masjit edgorligida kurishimiz mumkin.
XIV – XV asrlarga kelib koshinpazlik rivojlandi. Kurilgan binolar koshin bilan bezatildi. Xivadagi Sayid Alovuddin makbarasi, uning zamondoshlari Najmiddin Kubro makbarasi, Samarkanddagi Shoxi – Zinda majmuasidagi koshinlar uzining noyobligi bilan ajralib turadi. Bu koshinlar burttirma usulida ishlangan.
XVI asrda vujudga kelayotgan Xiva xonligida shaxar atrofiga xunarmand, san’atkor musavvirlar yigila boshladi.
Arabxon madrasasi va machiti, Shergozixon madrasasi kurildi. Arabxon machitidan saklanib kolgan ustun va ship amaliy san’at bulimi yogoch uymakorligi ekspozitsiyasidan aloxida urin olgan.
XVIII – XIX asrlarda Ichon – kal’a xududida Muxammad Aminxon madrasasi va minorasi kad kutardi. Obidalarda - ustalarining eng yorkin ijod namunalari saklanib kolgan. Bu erda yogoch, ganch, mis uymakorligi, koshinpazlik san’at durdonalarini kuramiz.
Xalkimiz ikki ming yil davomida amaliy san’atining ajoyib namunalarini yaratdi, bu ustalarning avlodlari, shogirdlari bobolar kasbini e’zozlab kelishmokda.
Odilbek Ibragimov. Xiva Ichan-Kal’a muzey kurikxonasi amaliy san’at bulim mudiri.
Xorazm amaliy san’ati muzeyi kurgazmasi.
Paxlavon Maxmud makbarasi ichki kurinishi. (XIX asr).
Paxlavon Maxmud makbarasi (XIV asr)
Xiva Ichan-Kal’a muzey kurikxonasidagi jomey masjidi. (X asr yodgorligi)
Xorazm xalk xunarmandchiligi namunalari.